Tuyên truyền là gì? Các công bố khoa học về Tuyên truyền

Tuyên truyền là gì?

Tuyên truyền (tiếng Anh: propaganda) là quá trình có hệ thống nhằm truyền đạt thông tin, ý tưởng hoặc thông điệp đến một nhóm người cụ thể nhằm ảnh hưởng đến thái độ, quan điểm hoặc hành vi của họ. Không giống với việc cung cấp thông tin một cách trung lập, tuyên truyền thường đi kèm với mục đích định hướng tư tưởng, thúc đẩy một hệ tư tưởng nhất định, hoặc hỗ trợ lợi ích chính trị, xã hội, tôn giáo, quân sự hay kinh tế của chủ thể phát đi thông điệp.

Trong nhiều ngữ cảnh, tuyên truyền mang hàm ý tiêu cực do liên quan đến việc thao túng thông tin, bóp méo sự thật hoặc chèn ép các quan điểm đối lập. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, tuyên truyền có thể mang ý nghĩa tích cực, chẳng hạn như trong các chiến dịch sức khỏe cộng đồng, phòng chống tội phạm, nâng cao ý thức môi trường hoặc cổ vũ tinh thần dân tộc.

Theo định nghĩa của Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA), tuyên truyền là hình thức thuyết phục có mục tiêu rõ ràng, được thiết kế để định hướng hành vi và niềm tin, thường sử dụng kỹ thuật lặp lại, biểu tượng cảm xúc mạnh và các chiến lược nhắm đến nhóm đối tượng cụ thể.

Lịch sử hình thành và phát triển

Tuyên truyền không phải là sản phẩm của thời hiện đại mà đã xuất hiện từ thời cổ đại. Các đế chế như Ai Cập cổ đại, La Mã, Trung Hoa và Ba Tư đều sử dụng những hình thức tuyên truyền để củng cố quyền lực, thần thánh hóa nhà vua hoặc kêu gọi dân chúng tham gia chiến tranh.

Thuật ngữ “propaganda” bắt nguồn từ tiếng Latinh, lần đầu tiên được sử dụng chính thức vào năm 1622 khi Giáo hội Công giáo thành lập tổ chức Congregatio de Propaganda Fide nhằm truyền bá đức tin Công giáo tại các vùng đất mới. Từ thế kỷ 19 trở đi, cùng với sự phát triển của báo chí, truyền hình và sau này là Internet, tuyên truyền trở thành một công cụ mạnh mẽ được các chính phủ và tổ chức sử dụng rộng rãi để hình thành dư luận xã hội.

Trong hai cuộc Thế chiến, tuyên truyền trở thành một ngành công nghiệp đặc biệt. Các quốc gia phát triển hệ thống truyền thông quốc gia để kêu gọi lòng yêu nước, khơi dậy sự hận thù với kẻ thù, và thuyết phục công dân chấp nhận hy sinh vì tổ quốc. Một ví dụ nổi bật là hoạt động tuyên truyền của Đức Quốc xã dưới sự điều hành của Joseph Goebbels, được phân tích chuyên sâu bởi United States Holocaust Memorial Museum.

Đặc điểm nhận diện tuyên truyền

Tuyên truyền có thể được nhận diện qua một số đặc điểm đặc trưng như sau:

• Một chiều: chỉ đưa ra thông tin có lợi cho một phía, không cho phép phản biện hoặc đối thoại.
• Chọn lọc thông tin: chỉ công bố những phần sự thật phục vụ mục tiêu tuyên truyền, giấu hoặc bóp méo phần còn lại.
• Nhấn mạnh cảm xúc: sử dụng hình ảnh, âm thanh, lời nói nhằm kích thích cảm xúc (sợ hãi, giận dữ, tự hào, lòng yêu nước,...).
• Lặp đi lặp lại: cùng một thông điệp được phát tán liên tục để khắc sâu vào tiềm thức người tiếp nhận.
• Sử dụng biểu tượng và khẩu hiệu: như cờ, biểu ngữ, biểu tượng quốc gia hoặc trích dẫn nổi tiếng để củng cố thông điệp.

Những chiến dịch tuyên truyền hiệu quả thường tạo cảm giác thông tin là "lẽ đương nhiên", khiến người nghe tin tưởng mà không cần kiểm chứng thêm.

Phân loại tuyên truyền

Theo nguồn gốc và độ minh bạch

• Tuyên truyền trắng: Thông tin được cung cấp bởi nguồn chính thức và đáng tin cậy, tuy nhiên vẫn mang định hướng rõ rệt. Ví dụ: thông điệp phòng dịch từ Bộ Y tế.
• Tuyên truyền xám: Nguồn gốc không rõ ràng, thông tin có thể đúng một phần nhưng thiếu xác minh, dễ tạo hiểu lầm.
• Tuyên truyền đen: Thông tin sai lệch có chủ ý, do các nhóm lợi ích phát tán dưới danh nghĩa giả mạo hoặc vô danh.

Theo lĩnh vực áp dụng

• Chính trị: Tuyên truyền chính trị là hình thức phổ biến nhất, nhằm xây dựng hình ảnh lãnh đạo, củng cố chế độ, hoặc hạ bệ đối thủ.
• Quân sự: Sử dụng trong thời chiến để kích động lòng yêu nước, đe dọa tinh thần quân địch hoặc giữ gìn tinh thần dân chúng.
• Kinh tế và thương mại: Tuyên truyền nhằm tạo niềm tin về sản phẩm, dịch vụ hoặc hệ thống kinh tế quốc gia.
• Giáo dục và xã hội: Những chiến dịch giáo dục cộng đồng về an toàn giao thông, bảo vệ môi trường, hoặc phòng chống dịch bệnh cũng được xem là hình thức tuyên truyền tích cực.

Kỹ thuật và công cụ tuyên truyền hiện đại

Tuyên truyền ngày nay được thực hiện bằng nhiều kỹ thuật tinh vi hơn, kết hợp giữa truyền thống và công nghệ số. Một số kỹ thuật phổ biến bao gồm:

• Thiết lập chương trình nghị sự (agenda setting): điều hướng nội dung truyền thông để công chúng chỉ quan tâm đến các chủ đề được lựa chọn.
• Tạo kẻ thù chung: gán trách nhiệm cho một nhóm hoặc cá nhân để chuyển hướng dư luận.
• Hiệu ứng người nổi tiếng (testimonial): dùng uy tín cá nhân để tăng độ tin cậy cho thông điệp.
• Bandwagon: tạo cảm giác số đông đều đồng ý hoặc đã làm theo thông điệp để khuyến khích hành vi tương tự.
• Deepfake và AI-generated content: sử dụng công nghệ để giả mạo video, hình ảnh, hoặc âm thanh nhằm thao túng nhận thức.

Các nền tảng truyền thông xã hội như Facebook, TikTok, YouTube hiện nay đều trở thành công cụ tuyên truyền hiệu quả thông qua thuật toán phân phối nội dung cá nhân hóa. Báo cáo từ Brookings Institution cho thấy nhiều chính phủ độc tài sử dụng mạng xã hội để thao túng thông tin và kiểm soát nhận thức công chúng.

Tuyên truyền và tin giả

Tuyên truyền và tin giả (fake news) có mối liên hệ chặt chẽ. Trong khi tuyên truyền có thể sử dụng thông tin thật lẫn giả để đạt mục tiêu, thì tin giả là một phần không thể thiếu trong chiến lược tuyên truyền hiện đại.

Nhiều chiến dịch lan truyền tin giả nhắm đến các cuộc bầu cử, phong trào xã hội, hoặc thậm chí xung đột quân sự, thường dựa vào các mạng lưới bot tự động và tài khoản ảo để lan tỏa nội dung. Điều này được thể hiện rõ trong báo cáo của Oxford Internet Institute về "tuyên truyền tính toán" (computational propaganda).

Phân biệt tuyên truyền và giáo dục

Mặc dù có một số điểm chung trong việc truyền tải thông tin, tuyên truyền và giáo dục khác nhau về mục đích và phương pháp:

• Tuyên truyền: định hướng tư tưởng, thường mang tính một chiều, không khuyến khích tư duy phản biện.
• Giáo dục: cung cấp kiến thức và kỹ năng để người học tự đánh giá và hình thành quan điểm độc lập.

Sự nhầm lẫn giữa tuyên truyền và giáo dục có thể dẫn đến hiện tượng "tẩy não học đường", khi chương trình giảng dạy bị lợi dụng để củng cố hệ tư tưởng thay vì phát triển tư duy phản biện.

Ảnh hưởng xã hội của tuyên truyền

Ảnh hưởng của tuyên truyền có thể rất lớn và lâu dài:

• Thay đổi nhận thức và hành vi của cộng đồng một cách bền vững.
• Thúc đẩy tinh thần đoàn kết hoặc chia rẽ nội bộ tùy theo mục tiêu.
• Tạo nên bối cảnh chính trị thuận lợi cho chế độ kiểm soát thông tin.
• Phá hoại niềm tin vào báo chí, học thuật và các thể chế dân chủ.

Trong các xã hội mở, tuyên truyền tinh vi hơn và thường khó phát hiện vì được ngụy trang dưới dạng nội dung giải trí, bình luận xã hội hoặc “sự thật thay thế” (alternative facts).

Kết luận

Tuyên truyền là một hình thức truyền thông có sức ảnh hưởng lớn, có thể được sử dụng để thúc đẩy tiến bộ xã hội hoặc gây chia rẽ và thao túng công chúng. Trong bối cảnh thông tin tràn ngập như hiện nay, việc nhận diện và phản kháng trước các chiến dịch tuyên truyền, đặc biệt là tuyên truyền sai lệch, là kỹ năng sống thiết yếu.

Để làm được điều đó, mỗi cá nhân cần nâng cao khả năng tư duy phản biện, tiếp cận thông tin từ nhiều nguồn độc lập và hiểu rõ các kỹ thuật truyền thông hiện đại đang được sử dụng quanh mình.